Ο αφορισμός της επανάστασης του 1821 και η προκήρυξη του σουλτάνου για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’
Τι σήμαινε ο Αφορισμός της Επανάστασης του 1821 για τους Έλληνες και τι για τον Σουλτάνο;
Διαβάστε τι έγραφε η Προκήρυξη του Σουλτάνου για τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ καθώς και το κείμενο που έστειλε ο Ολλανδός διπλωμάτης στην κυβέρνησή του για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη, ο οποίος είχε πρωτύτερα αφορίσει επισήμως την Επανάσταση, το 1821.
Δείτε, επίσης, πώς έγινε δεκτός ο αφορισμός της Επανάστασης του 1821 από τους Έλληνες αγωνιστές, καθώς και τον αφορισμό μέσα από τα μάτια του ίδιου του Αλέξανδρου Υψηλάντη (ο οποίος και αφορίστηκε), όπως φαίνεται μέσα από την επιστολή του στον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.
Η επιστολή του Ολλανδού διπλωμάτη
Τον Απρίλιο του 1821 (ημερομηνία εγγράφου 13/25 Απριλίου 1821) ο Ολλανδός διπλωμάτης στην Κωνσταντινούπολη Γκασπάρ Τέστα γράφει σε μήνυμά του προς την Κυβέρνησή του τα ακόλουθα:
«[…] Ὁ ἀρχηγός οὗτος τῆς Ἐκκλησίας, ὀνόματι Γρηγόριος, εἶχεν ἐξελεγχθῆ ὡς συνένοχος καί κύριος ὑποκινητής τῆς συνωμοσίας τῶν Ἑλλήνων.
Γεννηθείς ἐν Πελοποννήσῳ καί ἐπιθυμῶν κατά τόν καλύτερον τρόπον νά ἀποκρύψῃ τό «παιγνίδι» του ἀπό τούς ὀφθαλμούς τῆς Κυβερνήσεως, εἶχε καταστῆ -λέγουν- ἐγγυτής ὑπέρ τοῦ Μητροπολίτου Πατρῶν, ὑποκινητοῦ τῆς ἐπαναστάσεως τῆς Πελοποννήσου.
Πιστοποιηθείσης τῆς συμμετοχῆς του διά σαφῶν ἀποδείξεων καί ἐγγράφων, ὁ σουλτάνος τοῦ ἐπέβαλε τήν ποινήν τήν ὁποίαν ἐπέσυρε τό κακούργημά του. Ἡ συνημμένη προκήρυξις, ἀναρτηθεῖσα ἐπί τοῦ νεκροῦ, θά πληροφορήσῃ τήν Υμετέραν Ἐξοχότητά περί τῶν κατηγοριῶν αἵτινες τόν ὡδήγησαν εἰς τήν ἀγχόνην. Χθές ἀργά τό πτῶμα τοῦ ἱερωμένου τούτου ἐσύρθη ὑπό Εβραίων ἀπό τοῦ Πατριαρχείου μέχρι τῆς ακτῆς και ἐρρίφθη επονειδίστως εἰς τήν θάλασσαν». (1)
Η Προκήρυξη του Σουλτάνου (“YAFTA”)
Στο σουλτανικό έγγραφο, στο οποίο διατυπώθηκε η κατηγορία κατά του απαγχονισθέντος πατριάρχη, που του κρέμασαν στο στήθος, αναφέρεται:
«[…] Αλλ’ ο άπιστος Πατριάρχης των Ελλήνων […] αδύνατον να θεωρηθή αλλότριος των στάσεων του έθνους του, τας οποίας διάφοροι κακότροποι και αναίσθητοι παρασυρόμενοι υπό χιμαιρικών και διαβολικών ελπίδων διήγειραν, και χρέος του ήτο να διδάξη τους απλούς, ότι το τόλμημα ήτο μάταιον και ατελεσφόρητον· […] αλλ’ εξ αιτίας της διαφθοράς της καρδίας του, όχι μόνον δεν ειδοποίησεν, ουδ’ επαίδευσε τους απατηθέντας, αλλά καθ’ όλα τα φαινόμενα ήτο ο ίδιος αυτός, ως αρχηγός, μυστικός συμμέτοχος της επαναστάσεως, και αδύνατον να μην αφανισθή και να μη πέση εις την οργήν του Θεού όλον σχεδόν το έθνος των Ελλήνων, αν και εν αυτώ είναι και πολλοί αθώοι.
[…] η Υψηλή Πύλη συμπάθειαν λαβούσα προς τους αθλίους ραγιάδας της […] εξέδωκε πρόσταγμα διατάττουσα και συμβουλεύουσα τον Πατριάρχην […] και προσκαλούσα αυτόν ν’ αφορίση όλους τους αποστατήσαντας ραγιάδας όπου και αν ήσαν· αλλ’ αντί να δαμάση τους αποστάτας και να δώση πρώτος το παράδειγμα της επιστροφής εις τα καθήκοντά των, ο άπιστος ούτος έγεινεν ο πρωταίτιος όλων των αναφυεισών ταραχών.
Είμεθα πληροφορημένοι ότι εγεννήθη ο ίδιος εν Πελοποννήσω και ότι είναι συνένοχος όλων των αταξιών όσας οι αποπλανηθέντες ραγιάδες έπραξαν κατά την επαρχίαν των Καλαβρύτων. […]
Επειδή δε πανταχόθεν επιβεβαιώθημεν περί της προδοσίας του όχι μόνον εις βλάβην της Υψηλής Πύλης, αλλά και εις όλεθρον του ιδίου έθνους του, ανάγκη ήτο να λείψη ο άνθρωπος ούτος από του προσώπου της γης και διά τούτο εκρεμάσθη προς σωφρονισμόν των άλλων.» (2)
Η μετάφραση της προκήρυξης του σουλτάνου από τον Ολλανδό διπλωμάτη Γκασπάρ Τέστα, η οποία περιλαμβάνονταν στην επιστολή του στην κυβέρνησή του, αναφέρει:
“[…] Αλλ’ ο δόλιος Έλλην πατριάρχης, καίτοι κατά το παρελθόν είχε δώσει πλαστά δείγματα αφοσιώσεως […], ού μόνον δεν ειδοποίησε ουδέ επετίμησε τους αφελείς […] αλλά, κατά τα φαινόμενα, αυτός ο ίδιος, όπισθεν των παρασκηνίων, έδρα κρυφίως ως αρχηγός της επαναστάσεως. […]
Αλλ’ ο δόλιος, αντί να μετανοήση […] αντιθέτως αυτός ο ίδιος περισσότερον από τους άλλους υπήρξεν η απόλυτος αιτία όλων των ταραχών. Εβεβαιώθη ότι […] συμμετέσχεν εις τας ταραχάς της Πελοποννήσου και εις όλα τα αίσχη τα οποία εσημειώθησαν εις την επαρχίαν Καλαβρύτων από άτομα διεφθαρμένα και αποπλανηθέντα. […]
Εξεδόθη την 19 του μηνός Ρετζέπ, έτος 1236 – 22 Απριλίου 1821″ (3)
Τι σήμαινε ο Αφορισμός της Επανάστασης του 1821 για τους Έλληνες;
Ο πρώτος αφορισμός της επανάστασης του 1821, που «Ὑπεγράφη συνοδικῶς ἐπί τῆς ἁγίας Τραπέζης», χρησιμοποιήθηκε για να καταστείλει την εκστρατεία του Αλέξανδρου Υψηλάντη στις Ηγεμονίες.
Ο ίδιος όμως ο Υψηλάντης καθησύχαζε με επιστολή του της 29ης Ιανουαρίου τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη.
Ο αφορισμός της Επανάστασης του 1821 μέσα από τα μάτια των αγωνιστών:
Η απάντηση του Υψηλάντη:
Όπως αναφέρεται:
“Αν δεν γινόταν ο αφορισμός ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα εξοντώνονταν εκατοντάδες χιλιάδων ορθοδόξων χριστιανών. Αν γινόταν, ήταν απλώς πιθανόν να επέλθη αποθάρρυνση για την επανάσταση, αλλά σε πολύ περιορισμένο βαθμό. Οι Έλληνες θα κατανοούσαν, πίστευε ο πατριάρχης, ότι ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι ήταν προϊόντα βίας και ανάγκης και επομένως οι δυσμενείς συνέπειές τους θα ήταν ασήμαντες. (4)
Σχετικά, ήδη από 29 Ιανουαρίου, έγραφε ο Υψηλάντης στον Κολοκοτρώνη σε επιστολή που περιείχε οδηγίες για τον επικείμενο αγώνα προβλέποντας αφορισμό:
«ο μεν Πατριάρχης βιαζόμενος παρά της Πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους παρακινώντας σας να ενωθήτε με την Πόρτα, εσείς όμως να τα θεωρείτε ταύτα ως άκυρα, καθότι γίνονται με βία και δυναστείαν και άνευ θελήσεως του Πατριάρχου». (4)
Πραγματικά, ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι του πατριάρχη δεν είχαν επίδραση στην Ελλάδα. Η επανάσταση εξαπλώθηκε τον Απρίλιο, τον Μάιο και αργότερα σε περιοχές, όπου είχαν φθάσει και είχαν ανακοινωθεί ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι. Η μη επέκτασή της και σε άλλες περιοχές, όπως και η μη επικράτησή της σε ορισμένες, όπου είχε αρχίσει αλλά δεν μπόρεσε να σταθεροποιηθή, οφειλόταν σε ποικίλους παράγοντες και ιδίως στη γεωγραφική θέση τους. (4)
Μόνο στη Μολδοβλαχία χρησιμοποιήθηκε ο αφορισμός ως όπλο εναντίων του Υψηλάντη, από εκείνους όμως που είχαν ήδη αποφασίσει να τον εγκαταλείψουν ή και να τον κτυπήσουν για να περισωθούν οι ίδιοι.” (4)
Μαρτυρία του αγωνιστή της Επανάστασης και γραμματέα του Θ. Κολοκοτρώνη, Μιχαήλ Οικονόμου:
” […] όπως γράφει ο Μιχαήλ Οικονόμου,
“… ο Πατριάρχης Γρηγόριος και η περί αυτόν Ιερά Σύνοδος, όχι χάριν εαυτών, […], αλλά χάριν αποτροπής του επαπειλούμένου βεβαίου κινδύνου γενικής, η καν μεγάλης, σφαγής των απανταχού της αυτοκρατορίας αθώων Χριστιανών παντός φύλου και πάσης ηλικίας, δυνατών τε και αδυνάτων […] κλίναντες τας κεφαλάς […] δεήσεις προς τον καρδιογνώστην Θεόν αναπέμψαντες κατά την καρδίαν των υπέρ της σωτηρίας παντός του χριστεπωνύμου λαού το θείον έλεος εξαιτησάμενοι […] υπέγραψαν το διαβόητον εκείνο επιτίμιον […]” (5)
Η απάντηση του Πατριάρχη όταν του προτάθηκε να διαφύγει κρυφά
Οι φίλοι του πατριάρχου και πολλά των εντίμων προσώπων, των υπουργούντων εν ταις πρεσβίαις, προέτειναν εις αυτόν να φύγη εκ της Κωνσταντινουπόλεως, διότι είναι πρόδηλον, τι περιμένει την κεφαλήν των χριστιανών. Εις την πρότασιν αυτών ο ιεράρχης απεκρίθη με τας επομένας λέξεις. (6)
«Μη με προτρέπετε εις φυγήν· μάχαιρα θα διέλθη τας ρύμας της Κωνσταντινουπόλεως και των λοιπών πόλεων των χριστιανικών επαρχιών. Υμείς επιθυμείτε, εγώ μετημφιεσμένος να καταφύγω εις πλοίον, ήτοι κλεισθείς εν οικία οιουδήποτε ευεργετικού ημίν πρέσβεως, να ακούω, πως εις τας οδούς οι δήμιοι κατακρεουργούσι τον χηρεύσαντα λαόν! Ουχί! εγώ δια τούτω είμαι πατριάρχης, όπως σώσω το έθνος μου· ο θάνατός μου ίσως επιφέρει μεγαλυτέραν ωφέλειαν από την ζωή μου.
Οι ξένοι χριστιανοί ηγεμόνες, εκπλαγέντες εκ της αδικίας του θανάτου μου, δεν θα θεωρήσωσιν αδιαφόρως, πως η πίστις αυτών εξυβρίσθη εν τω προσώπω μου. Οι δε Έλληνες, οι άνδρες της μάχης, θα μάχωνται μετά μεγαλητέρας μανίας, όπερ συχνάκις δωρείται την νίκην· εις τούτο είμαι πεπεισμένος.
[…] Ναι, ας μη γείνω χλεύασμα των ζώντων· δεν θα ανεχτώ, ώστε εις τα οδούς της Οδησσού, της Κέρκυρας και της Αγκώνος, διερχόμενον εν μέσω των αγυιών, να με δακτυλοδεικτώσι, λέγοντες, ‘Ιδού έρχεται ο φονεύς πατριάρχης.’» (6)
Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη
Μετά τη λειτουργία του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) ο Γρηγόριος συνελήφθη, κηρύχθηκε έκπτωτος και φυλακίστηκε.
Το απόγευμα της ίδιας μέρας απαγχονίστηκε στην κεντρική πύλη του Πατριαρχείου, όπου παρέμεινε κρεμασμένος για τρεις ημέρες, εξευτελιζόμενος από τον όχλο.
“Εκ δε των ερχομένων Τουρκισσών γραΐδια τινά, κρατούντα ραβδίον διά το γήρας, πλησιάζοντα ερράβδιζον τον νεκρόν.” (7)
Αφορισμός της Επανάστασης του 1821: Ο απαγχονισμός του Πατριάρχη
Πηγές:
(1) Γεωργίου Θ. Ζώρα. Ο απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε’ εις έκθεσιν του Ολλανδού Επιτετραμμένου Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1976, σελ. 137-138
(2) Γεωργίου N. Πιλαβίου (1871). Τα κατά τον πατριάρχην Γρηγόριον τον Ε’. (1821-1871), Εν Αθήναις (Εκ του Τυπογραφείου “Ιλισσού”), σελ. 18-19
(3) Γεωργίου Θ. Ζώρα. Ο απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου του Ε’ εις έκθεσιν του Ολλανδού Επιτετραμμένου Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1976, σελ. 133-134
(4) Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος (1977). «Η Επανάσταση στη Μολδοβλαχία». Στο: Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος. Η Ελληνική Επανάσταση και η δημιουργία του Ελληνικού κράτους (1821-1832). Τόμος ΙΒ’. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών, σελ. 36.
(5) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΒ’, (1975). “Εκδοτική Αθηνών” Α.Ε., σελ. 34
(6) Γ.Γ. Παπαδόπουλου, Γ.Π. Αγγελοπούλου (εκδ.) (1866). Τα κατά τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε’, Τόμος Β, Εν Αθήναις (Παρά τω Εθνικώ Τυπογραφείω), σελ. 18-19
(7) Γ.Γ. Παπαδόπουλου, Γ.Π. Αγγελοπούλου (εκδ.) (1865). Τα κατά τον Πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριον τον Ε’, Τόμος Α, Εν Αθήναις (Παρά τω Εθνικώ Τυπογραφείω), σελ. 38
